Қазақ тілінің бүгіні жайлы…

Көптеген басқа да қоғамдар сияқты, Қазақстан да байлық пен кіріс бөлінісі пирамидаға ұқсайды. Пирамиданың жоғарғы жағында ең көп қаржы ресурстарын жинақтайтын және ең жоғары табысқа ие адамдар мен ұйымдар орналасқан. Бұл құбылыс тек Қазақстанға тән емес—бұл үлгіні Америкада және басқа да көптеген елдерде көруге болады.

Көптеген адамдар пирамиданың жоғары жағына көтерілгісі келеді, бірақ жүйелік кедергілер—капиталдың шектеулі болуы, бюрократия және ресурстарға теңсіз қолжетімділік—әлеуметтік және экономикалық өсуді қиындатады. Пирамиданың төменгі бөлігінде халықтың көпшілігі өмір сүреді, олардың табысы төмен, ал қаржы тұрақтылығы әлсіз.

Бұл топқа аз жалақы алатын жұмысшылар, тек маусымдық жұмыс істейтіндер немесе бейресми жұмыспен айналысатындар кіреді. Көпшілігі экономикалық білімге, инфляцияға және сапалы білім мен денсаулық сақтау жүйесіне қолжетімсіз, бұл олардың әлеуметтік-экономикалық сатымен жоғары көтерілуі мүмкіндігін тежейді.

Алайда, Қазақстандағы осы құрылымда мен үшін ерекше қызықты аспект—тілдің рөлі. Менің байқағаным, адам экономикалық пирамидада жоғарылаған сайын, орыс тілі негізгі тіл ретінде жиі қолданылады— тіпті этникалық қазақтар арасында да. Ал керісінше, пирамиданың төменгі жағындағылар қазақ тілін бірінші тіл ретінде жиі қолданады, ал орыс тілі екінші тіл ретінде жүреді. Бұл неліктен әлі күнге дейін солай?

Қазақстан тәуелсіздік алғанына 34 жыл болды, бірақ орыс тілі әлі де үкімет пен іскерлік салада басымдыққа ие. Мемлекеттік кездесулер әлі күнге дейін орыс тілінде өтеді— тіпті барлық қатысушылар этникалық қазақтар болса да. Бұл тек мәдени артықшылық немесе ыңғайлылық мәселесі емес; бұл терең тамыр жайған белгілі бір жүйені көрсетеді.

Шындық мынада: миллиондаған қазақтар кәсіби қызметтерді қазақ тілінде жүргізе алатындай деңгейде меңгермеген. Олар қарапайым күнделікті өмірде қолданатын сөздерді білуі мүмкін, бірақ ресми құжаттарды жазу немесе кездесулерде ақпараттарды қазақ тілінде баяндауда ақсаңдайды.

Кез келген тілді жетік меңгеру үшін жүйеленген білім беру мен тәжірибе қажет етіледі. Мемлекеттік және іскерлік ортада кәсіби деңгейде жұмыс істеу үшін адамға кемінде 10,000 сөз білу және оларды жазбаша, ауызша және сандық коммуникацияда қолдана алу қажет.

Мен үкіметтік кездесулерге қатыстым. Онда 40 этникалық қазақ болды, бірақ барлық талқылау орыс тілінде өтті. Неліктен? Себебі көптеген мамандардың қазақша сөздік қоры сегіз жасар баланың деңгейінде. Олардың қарапайым деңгейден жоғары түсінбейтін тілде жұмыс істеуі мүмкін емес. Бұл ұят немесе ар-намыс мәселесі емес—бұл білім беру жүйесінің кемшілігі.

Қазақстанның білім беру жүйесі кәсіби деңгейде қазақ тілін меңгерген мамандарды даярламады. Қатаң тілдік білім беру және бағалау жүйесі болмаса, бұл жағдай өзгермейді.

Барлық деңгейдегі студенттерге келесі сыныпқа өту үшін қатаң жыл сайынғы емтихандар тапсыру қажет болуы керек. Сол сияқты, жұмысқа қабылданатын адамдар, әсіресе мемлекеттік қызметкерлер, тілді меңгергенін дәлелдеуі тиіс. Кәсіби деңгейде қазақ тілін үйрететін құрылымдалған жүйелер енгізілмейінше, орыс тілі үстемдігін жалғастыра береді.

Ең үлкен сұрақ: Қазақстан өз мемлекеттік тілін шын мәнінде маңызды деп санай ма, әлде ол тек символдық мағынада қала бере ме?

Қазіргі уақытта қазақ тілі көбінесе «сыртқы безендіру» ретінде қабылданады—мәдени мақтаныш үшін көрсетіледі, бірақ шынайы кәсіби ортада қолданылмайды.

Бүгінгі күні де көптеген қазақ ата-аналары балаларын орыс тілінде оқытатын мектептерге жібереді. Неліктен? Олардың орыс тілін меңгергендер ең жоғары жалақы алатын жұмыс орындарына және кәсіби мүмкіндіктерге көбірек қол жеткізеді деп сенуінде ме? Орыс тілді қазақтарды қазақ тілді қазақтардан жоғары қою қашан тоқтайды?

Америкада соңғы 100 жыл ішінде жүйелік құрылымдар қара нәсілділерге қарағанда ақ нәсілділерге мүмкіндік беріп, нәсілдік теңсіздікті нығайтты. Қазақстанда да осыған ұқсас жүйелік құрылымдар бар ма, олар қазақ тілді қазақтарға қарағанда орыс тілді қазақтарға зор мүмкіндік бере ме? Егер солай болса, бұл құрылымдарды қалай жоюға болады, және қазақ тілі барлық деңгейде тек ұлттық символ ретінде ғана емес, нақты жұмыс тілі ретінде қалыптасуы үшін не істеу керек?

Жоел Адамсон